🔸Kur’an’a baktığımız zaman üçte birlik kısmının kâinatın yaratılış gayesine tahsis edildiğini görürüz.

🔸Makasad-ı Halk’ın içerisinde pek çok şube ve kısım mevcuttur:

🔸Hilafet: Yeryüzünde Allah’ın halifesi sıfatını taşıyan insanın hakkı ve adaleti ikame etmesi, hayrı ve salahı yayması, fesadı önlemesi gerekmektedir.

🔸İmaret: İnsanın bilinçli ve anlayışlı bir şekilde yeryüzünü ıslah etmesi, yeşillendirmesi yani kısaca tabiatın aslını korumak gerekmektedir. Kötülüğe giden yolların da kapatmasının yanında var olan bozukluları ıslah etmesi de elzemdir.

🔸Teshir: Teshiri tabiatın da içinde bulunduğu her şeyin insan için yaratıldığı, ona boyun eğdirildiği şeklinde anlamak doğru değildir. Böyle bir anlayış hem Batı’daki homosentrik ideolojiye hizmet eder hem de tabiatın tahrip edilmesi ve gelişigüzel kullanılmasına yol açar. Bunun yerine her şeyin insana emanet edildiği düşüncesi daha doğrudur. Böylelikle insan emanet bilincini kuşanarak umran vazifesini gerçekleştirebilir.

🔸Teshirin üç amacı bulunmaktadır:

Bilişsel, insani ve toplumsal. Bilişsel açıdan Allah’ın yaratıcılığı ve sanatını tefekkür edip mutlak ilmi ve kudretini tanımaktır. İnsani açıdan gayesi nevi beşerin sürekliliği ve Allah’ın nimetlerinden yararlanması. Toplumsal açıdan ise nefsin kanunlarını bilmek ve toplumsal varlık olarak insanı ele almaktır.

🔸Hassiyeti’l-İnsan (İnsana Özgü Olan Yaratılış Gayeleri):

• Tabiat ve Fıtrat: Allah bizi yaratırken iki yazılım yerleştirdi. Halık sıfatıyla tabiat, fatır sıfatıyla da fıtrat yazılımını yerleştirdi. Bu fıtrat bozulmamış ise doğrudan bizi Allah ile buluşturur. Allah’a imana götürür.
• Özgür İrade: İnsana diğer varlıklara verilmeyen hür irade verilmiştir. Seçme iradesi özgürlük verilmiştir.
• Akıl: Diğer varlıklardan farklı olan insana akletme yetisi verilmiştir.
• Sorumluluk: İnsana kudret ve iradesinin neticesi olarak sorumluluk altına girmesi verilmiştir.

🔸İnsanın Diğer Varlıklarla İlişkisi:

İnsanın varlıkla ilişkisi teshir, kendiyle ilişkisi muhasebe ve terbiye, Allah ile ilişkisi ubudiyet, kardeşiyle ilişkisi ise adalet ve ihsan üzerine mebnidir.

🔸Maksad-ı İhtilaf: Türkçe’de olumsuz bir manaya sahip olacak şekilde anlaşılsa da ihtilaf aslında çeşitlilik demektir. İhtilaf, Allah’ın yaratılış gayelerinden biri olup rahmettir.

İhtilaf iki kısımdır. Kaderi ihtilaf hayatın zaruretleri için gerekli olup farklı renklerde olmamız ya da kadın ve erkek cinsinde yaratılmamız, rızkın farklı olması buraya örnek olarak verilebilir. İnsanların farklı sorumluluklar yüklenmesi ise teklifî ihtilaftır. İhtilaftan gaye insanlar arasında sürekli bir şekilde gelişme, kazanma, dayanışmanın olmasıdır.

🔸Maksad-ı İbtila (İmtihanın Maksadı):

Sanılanın aksine imtihan insanın yaratılışı için tek başına bir gaye olmaz. İmtihan gayeleri test etme yöntemidir.

İmtihanın biri kaderi diğeri teklifi iki yönü vardır:

• Kaderi yönden bakıldığında Allah insana bahşeder şükür talep eder, zorluk verir sabır ister.
• Teklifi yönden ise Allah’ın insanlardan emrettiklerini yapması nehyettiklerinden ise kaçınmasını talep etmesidir.

İmtihan dört çeşittir: Mal ile imtihan, musibetlerle imtihan, şerî tekliflerle imtihan, cihad ile imtihan, yaratılıştaki farklılıkla imtihan.